موضوع «آسایش و عدالت اجتماعی» از دیرباز مورد توجه­ی متفکران بوده است. بر این مبنا پژوهشگران علوم اجتماعی همیشه در پی پاسخ نظری به نیازهای رفاهی جامعه بوده‌اند. آنچه مشخص است اینکه نباید توان فرد و سرمایه­ی اجتماعی او را در تأمین رفاه نادیده گرفت. در همین راستا در جامعه­ ی ما، وظیفه­ی اصلی سیاستمداران  بویژه با تشکیل وزارت رفاه و تأمین اجتماعی، تدوین سیاست اجتماعی بر پایه­ی استقرار یک نظام جامع رفاهی است. از این رو لازم است که در خصوص آسایش و عدالت اجتماعی، بیشتر مطالعه و بررسی کرد.

 تعاریف:

الف) «آسایش» (Welfare):

«آسایش»، به حالتی از سلامت، شادی، سعادت، خوب بودن و مساعدتی بویژه به صورت پول، غذا و دیگر مایحتاج ضروری گفته می شود که به نیازمندان ارائه می گردد.

ب) «آسایش و عدالت اجتماعی» ( Social Welfare):  

P« آسایش و عدالت اجتماعی» دامنه ی وسیعی از فعالیتها و برنامه‌هایی را در بر می گیرد که تحت نظارت و با کمک دولت برای بهزیستی افراد و جامعه انجام می‌شود.

P آسایش و عدالت اجتماعی، به بهبود جامعه و به نوبه ی خود به بهبود وضعیت افراد، خانواده‌ها و اجتماعات تشکیل دهنده ی جامعه، اطلاق می‌شود.

P آسایش و عدالت اجتماعی، به سطحی از زندگی اجتماعی اطلاق می گردد که به طور عمده در آن، تأمین نیازهای اساسی انسان و پس از آن ارضای نیازهای اولیه منظور می شود و هدف قرار می گیرد.

P آسایش و عدالت اجتماعی، مفاهیم گسترده ای را همچون خدمات اجتماعی، تامین اجتماعی، اقدامات عمرانی، بیمه، اقدامات اجتماعی، کمکهای اجتماعی و برنامه های کاهش فقر را شامل می شود.

پ)«مشکل اجتماعی»(Social Problem):

پدیده­ای اجتماعی است که به اعتقاد بسیاری از افراد جامعه، مخل کیفیت زندگی یا تهدید کننده­ی ارزشهای جامعه است. در همین راستا، ممکن است دارای علل یا عوارض اجتماعی باشد و حل آن نیز مستلزم اتخاذ سیاستهای اجتماعی خاصی باشد.

انواع مشکلات اجتماعی:

• پدیده هایی مانند فقر، نابرابری های اقتصادی، قومی، جنسی و … ؛
• مشکلات نهاد آموزش چون بیسوادی، افت تحصیلی و کیفیت پایین آموزشها؛
• مشکلات نهاد بهداشت مانند دسترسی ناکافی به خدمات و کیفیت پایین خدمات؛
• مشکلات نهاد تولید همچون بیکاری و کمبود بهره وری نیروی انسانی و سرمایه؛
• مشکلات نهاد خانواده مانند فروپاشی و تزلزل خانواده ها، خشونت خانگی و فرار کودکان؛
• انحرافات اجتماعی چون مشکلات بهداشت روان، اعتیاد، خشونت و جرم.

مفاهیم محوری در تعریف آسایش و عدالت اجتماعی:

• نظارت مسائل اجتماعی: در جوامع اجتماعی، مسائلی چون خشونت، بیکاری، استعمال مواد مخدر، فقر، خودکشی و … و جود دارند که باید بطور منطقی و صحیح، مورد شناسایی قرار گرفته و راهکارهایی برای آنها ارائه شود. پس برای ایجاد یک شرایط رفاهی چنین مسائلی استاندارد، باید به موقع بررسی شوند حتی اگر هنوز حذف یا تعدیل نشده باشند.
• تأمین نیازها: مقوله­ی نیاز از ابتدا با مقوله­ی رفاه در رابطه بوده است، نیازهای چون مسکن، آموزش، بهداشت و … که برآورده شدن این نیازها باعث رضایت اجتماعی می شود.
• ایجاد فرصتهای اجتماعی برابر: این مفهوم به معنای برابری فرصتها در مقابل شغل، آموزش و ارتقای اجتماعی؛ صرفنظر از موقعیتهای فردی است. در صورت نابرابری فرصتها؛ گرایش به روشهای غیر قانونی و غیر منطقی برای دستیابی به نیازها بروز خواهد کرد و این موضوع در نهایت به مشکلات اجتماعی منجر می شود.

 نگرشهای شایع آسایش و عدالت اجتماعی:

۱٫   نگرش حداقلی که براساس آن، دولت در خصوص کمک به نیازمندان مورد نهی قرار خواهد گرفت و تنها زمانی که جامعه، خانواده و بازار از این مهم باز مانند، حق دخالت خواهد داشت.

۲٫   نظام مشارکتی؛ مبتنی بر اشتغال و مشارکت افراد در تأمین منابع مالی و سیاستهای رفاهی است.

۳٫   نظام جامع رفاه که مبتنی بر رفاه نهادی است و در آن دولتها عهده‌دار ارتقای سطح کیفی و کمّی ‌افراد جامعه می‌شوند و رفاه مانند خدمات عمومی‌ لازم است که برای آحاد کشور تأمین گردد. بر این مبنا، رفاه نه فقط برای فقرا، بلکه برای همگان است.

حوزه های اصلی آسایش و عدالت اجتماعی:

1. تأمین اجتماعی:

مجموعه اقداماتی است که بیشتر به شکل بیمه و با مشارکت نیروی کار و کارفرما، متبلور می شود و با هدف تأمین دست کم نیازهای نیروی کار در موارد افت در آمد به هنگام بیماری، از کارافتادگی و بازنشستگی صورت می پذیرد.

• خدمات اجتماعی:

مجموعه اقداماتی است که بیشتر به شکل غیربیمه ای (حمایتی )، انجام می شود و با هدف تأمین دست کم نیازهای بخشی از جامعه که تحت پوشش تأمین اجتماعی قرار نمی گیرند، صورت می پذیرد.

• بهداشت همگانی :

هر اقدامی که هر یک از بخشهای دولتی، خانواده و خیریه برای ارائه­ی خدمات بهداشتی و تأمین نیازهای بهداشتی همه­ی مردم انجام می دهند، در این حوزه قرار می گیرد.

• آموزش همگانی :

منظور تأمین نیازهای آموزشی پایه برای همگان است که شامل تأسیس مدارس دولتی برای طبقات کم درآمد و ایجاد مؤسسات خیریه برای تأمین نیازهای تحصیلی کودکان کم درآمد در بخش غیر دولتی است.

• اشتغال :

هر اقدامی که در هر یک از بخشهای دولتی و غیردولتی برای ایجاد یا افزایش اشتغال و کاهش بیکاری صورت پذیرد، در این قلمرو قرار می گیرد.

• مسکن:

منظور تأمین سرپناه است، که شامل فعالیتهایی در بخش دولتی- مانند واگذاری مسکن به طبقات نیازمند به شکل اجاره یا اجاره به شرط تملک و پرداخت وامهای دراز مدت کم بهره برای تهیه­ی مسکن به طبقات کم درآمد- و در غیردولتی بویژه خیریه هی می شود.

مهم ترین کارکردهای آسایش و عدالت اجتماعی:

• امروزه برنامه‌های آسایش و عدالت اجتماعی فقط به حوزه ی خاصی مثل بهداشت یا بیمه، محدود نمی‌شود، بلکه این برنامه مجموعه واحدی از فعالیتها را در حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی، بهداشتی، فرهنگی و حقوقی در بر می گیرد.
• برنامه‌های رفاه، بخشی از برنامه­های توسعه­ی اجتماعی و اقتصادی هستند. بنابراین ضرورت هماهنگی و تناسب بین مبانی و دیدگاه‌های توسعه­ی اجتماعی و برنامه‌های رفاه برای نیل به توسعه­ی ملی، ضروری است.
• یکی دیگر از کاردکردهای آسایش و عدالت اجتماعی، توجه به عوامل فرهنگی تأثیرگذار در جامعه است..

ابعاد آسایش و عدالت اجتماعی

۱ـ بُعد زیستی: حوزه‌های سلامت، جمعیت، تعذیه و کیفیت زندگی را در بر می‌گیرد.

۲ـ بُعد حقوقی: قوانین موجود از جمله تهیه، تدوین، تصویب و اصلاحات برخی از قوانین موضوعه مرتبط را شامل می شود.

۳ـ بُعد سیاسی: در تداوم و پایداری برنامه‌های مربوط به آن نقش دارد و با مقوله‌های توسعه و امنیت سیاسی، مشارکت عمومی، فعالیت احزاب و گروه‌ها را ارتباط دارد.

۴ـ بُعد اجتماعی: موضوعات امنیت اجتماعی، مهارتهای اجتماعی، آسیبهای اجتماعی، خانواده، اشتغال، مشارکت اجتماعی و گروه‌های اجتماعی در معرض خطر را شامل می شود.

۵ـ بُعد اقتصادی: مقوله‌های فقر، امنیت و توسعه اقتصادی، اشتغال، مسکن، نظام پرداخت یارانه‌ها، عدالت اجتماعی، و حمایت اقتصادی از اقشار آسیب‌پذیر را شامل می شود.

آسایش و عدالت اجتماعی از رویکرد اسلام:

از رویکرد اسلام، همه­ی انسانها در برابر بی‌عدالتی و فقر در جامعه، مسؤولند و برای تحقق تأمین اجتماعی در جامعه­ی اسلامی به دو بخش تدابیر ذیل اشاره شده است:

1. تدبیر حکومتی شامل مواردی از تأمین اجتماعی می شود که بر مبنای آن، حکومت بخشی از ثروت داراها را طبق ضوابطی – مانند زکات و خمس- دریافت می‌کند تا برای مصارف عمومی و رفع فقر، هزینه نماید.
2. ۲٫     تدابیر فردی نیز شامل مصادیقی از تامین اجتماعی است که بر مبنای آن، افراد به میل و اختیار خود – مانند صدقه، نذر، انفاق، وقف و …- به نیازمندان کمک می‌کنند.

چشم اندازهاى اصلى آسایش و عدالت اجتماعی:

• شادکامى: به حالتى عمومى و غالب تعبیر مى شود. حالتى که لزوماً به احساس سرخوشى یا نشاطى خاص، کاهش پذیر نباشد. به حالت شادکامی، اغلب به عنوان رضایت یا خرسندى، یاد    مى­شود.
• تأمین: به معناى پیش آگاهى از این امر است که اوضاع و احوال یک فرد در آینده­ی نزدیک، دستخوش نابسامانى نخواهد شد. شخصى که از امنیت درآمد، اشتغال و مسکن برخوردار باشد، به روشنى در وضع رفاهى بهترى از شخصی قرار دارد که فاقد ایمنى و امنیت خاطر باشد.
• ترجیحات: به معناى این است که بگوییم شخصى که ترجیحاتش تحقق یافته، از شخصى که آرزوهایش برآورده نشده است، از رفاه بیشترى برخوردار است. جاذبه­ی تعریف رفاه در معنای فوق، این است که مفهومى عرضه مى دارد که بالقوه قابل اندازه گیرى باشد.
• مقایسه­هاى نسبى: به این نکته توجه دارد که رفاه به نوعى با این خصلت آدمى که خود را به طور دایم با دیگران مقایسه مى کند پیوند دارد.
• حل یا رفع مسائل اجتماعی: بدین معنا که برنامه‌های آسایش و عدالت اجتماعی باید در بردارنده­ی راهکارهایی برای کاهش مسائلی مانند خشونت، استعمال مواد مخدر، خودکشی و فقر و… در جامعه باشد.
• نیازها : یعنی برنامه‌های رفاه، علاوه بر توجه به نیازهای زیستی، مسکن، آموزش و بهداشت باید به سایر نیازهای بشری که برای زندگی سالم و سلامت جسمی و روانی افراد جامعه لازم است، توجه کند.
• فرصتهای برابر: بدین مفهوم که افراد برای کسب شغل، آموزش، و ارتقای اجتماعی، صرف نظر از موقعیت فردی لازم است که از شرایط برابری برخوردار باشند.

شاخص‌های آسایش و عدالت اجتماعی:

1. شاخص‌های اصلی : آموزش و پرورش، بهداشت، درمان، تغذیه، مسکن، اشتغال جمعیت و نیروی انسانی، هزینه و درآمد تأمین اجتماعی.
2. شاخص­های فرعی :گذران اوقات فراغت و دسترسی به تسهیلات فرهنگی، محیط‌زیست، امنیت فرد در برابر تجاوزات مالی و جانی.

راهکارهای توسعه­ی رفاه و تأمین اجتماعی:

• اتخاذ برنامه هایی در جهت توسعه­ی اقتصادی و کنترل تورم؛
• اعمال سیاستهای مالیاتی با هدف باز توزیع عادلانه­ی درآمدها؛
• ·    تعیین خط فقر و تبیین برنامه های توانمند سازی متناسب؛ ساماندهی نظام خدمات حمایتهای اجتماعی، برای پوشش کامل جمعیت زیر خط فقر مطلق و نظام تأمین اجتماعی برای پوشش جمعیت بین خط فقر مطلق و خط فقر نسبی؛ پیگیری و ثبت مستمر آثار برنامه های اقتصادی و اجتماعی بر وضعیت خط فقر، جمعیت زیر خط فقر، همچنین میزان درآمد سه دهک پایین درآمدی از طریق افزایش قدرت خرید آنان؛
• طراحی برنامه های ویژه ی اشتغال، توانمند سازی، جلب مشارکتهای اجتماعی، آموزش مهارتهای شغلی و مهارتهای زندگی، بویژه برای جمعیتهای سه دهک پایین در آمدی کشور؛
• ارتقای مشارکت نهادهای غیر دولتی و مؤسسات خیریه در برنامه­های فقرزدایی و شناسایی کودکان یتیم و خانواده های زیر خط فقر در تمامی مناطق کشور توسط مدیریتهای منطقه ای؛
• اعمال حمایتهای اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی برای افراد فقیر جامعه توسط نهادهای مردم نهاد یا غیر دولتی و دستگاه ها و نهادهای مسؤول در نظام تأمین اجتماعی؛
• امکان تأمین و توزیع غذای سالم و کافی در راستای سبد مطلوب غذایی و تضمین خدمات بهداشتی، درمانی و توانبخشی رایگان و تأمین مسکن ارزان قیمت. حصول اطمینان از قرار گرفتن جمعیت کمتر از ۱۸ سال، تحت پوشش آموزش عمومی رایگان برای خانوارهای واقع در سه دهک پایین درآمدی از طریق جابه جایی و تخصیص کارآمد منابع یارانه ها؛
• فراهم کردن حمایتهای حقوقی، مشاوره­های اجتماعی و مددکاری برای دفاع از حقوق فردی، خانوادگی و اجتماعی نیازمندان؛
• اتخاذ رویکرد توانمندسازی و مشارکت محلی، بر اساس الگوی نیازهای اساسی توسعه؛ تشخیص نیاز توسط جوامع محلی برای ارائه ی خدمات اجتماعی از طریق نظام انگیزشی برای طرحهای عمرانی کوچک، متناسب با ظرفیتهای محلی از طریق اعمال موارد فوق در سطوح محلی و با جلب مشارکتهای عمومی؛
• طراحی روشهای لازم برای افزایش بهره وری و درآمد روستایی­ها و عشایر، و ایجاد فرصتهای اشتغال بویژه در دوره های زمانی خارج از فصول کاشت و برداشت با رویکرد مشارکت آنان با حمایت از صندوق قرض الحسنه ی توسعه­ی اشتغال روستایی و صندوق اشتغال نیازمندان؛
• تلاش در جهت عملیاتی نمودن آرمان کاهش نابرابری و فقر؛
• مطالعه و بررسی مستمر به منظور حصول اطمینان از کارایی و ثمربخشی اهداف و سیاستهای برنامه­ی کاهش فقر در انطباق با منابع اقتصادی مطروحه و ارائه­ی گزارشهای لازم به مراجع      ذی صلاح حسب ضرورت.

نتیجه گیری:

• آسایش و عدالت اجتماعی عبارت از مجموعه ی سازمان‌ یافته‌ای از قوانین، مقررات، برنامه‌ها و سیاستهایی است که در قالب مؤسسات رفاهی و نهادهای اجتماعی به منظور پاسخگویی به نیازهای مادی و معنوی و تأمین سعادت انسان ارائه می‌شود تا زمینه رشد و تعالی او را فراهم آورد.
• حق طبیعی هر فرد برای بهره‌مند شدن از پایه ها و دست کم استاندارد رفاه اقتصادی و امنیت، در واقع همان بُعد اجتماعی حقوق شهروندی است. بنابراین تأمین رفاه افراد جامعه، بعد دیگری از حقوق شهروندی است.
• آسایش و عدالت اجتماعی را می توان به عنوان پاسخ مستقیمی به نیازهای انسان، تعریف کرد. هر چند در این صورت باید محدوده­ی نیازهای انسان را مشخص کرد تا حوزه ی کاری مؤسسات رفاهی روشن شود.